Juli: plant het zaadje van de geschiedenis - Regionaal Landschap Rivierenland

Levend Houtig Erfgoed

Oude bomen, hagen of struiken met een erfgoedwaarde: als je er aandacht voor hebt, kom je ze overal tegen in je omgeving. Geplant door de mens, in verbondenheid met natuur en landschap. Ze vertellen vaak iets over tradities, oude gebruiken, geloof en bijgeloof… maar ook over het landschap zelf. Grensbomen, fetisjbomen, veekeringshagen, gerechtsbomen, oude hagen, hakhoutstoven,… het zijn relicten van gebruiken uit een – soms heel ver - verleden. De verscheidenheid aan houtig erfgoed toont aan hoe waardevol deze bomen waren voor onze voorouders. Ook nu nog zijn ze aanwezig en tastbaar in ons landschap. Ook al zijn ze met steeds minder.

Identiteit en gelaagdheid

Het houtig erfgoed is een essentieel en bijzonder onderdeel van ons landschap. Ze bepalen mee de identiteit van onze leefomgeving en vertellen het verhaal van onze voorouders. Bovendien zijn het de landschapselementen bij uitstek die tonen hoe gelaagd en veelzijdig ons landschap is. Daarnaast is houtig erfgoed een bron van biodiversiteit: tal van soorten vinden er voedsel of een woonplaats.

Kwetsbare knarren

Ondanks dat ze de tijd lijken te doorstaan en vaak een stevig en robuust karakter hebben, worden dit kwetsbare landschapselementen wanneer kennis en waardering verdwijnen. Ze in kaart brengen is daarom een eerste en belangrijke stap naar een betere bescherming. Verschillende Regionale Landschappen zetten zich daarom in om erfgoedbomen, -hagen en -houtkanten te inventariseren. Zo kunnen we de nodige aandacht vragen voor een beter en bewuster beleid rond houtig erfgoed op lokaal en regionaal niveau.

Je Regionaal Landschap als partner

Ben je uit het goede hout gesneden en wil je mee zorg dragen voor het houtig erfgoed in je regio? Dan ben je bij je regionaal landschap aan het juiste adres. We ondersteunen eigenaars in het beheer van hun houtig erfgoed dat vaak specifieke aandacht vereist. Je kunt bij ons terecht voor advies over allerhande beheerwerken, boomtechnische onderzoeken of analyses, maar ook voor herstelprojecten. Om oude bomen de beste zorgen te geven gebeurt dit doorgaans in nauw overleg met deskundige boomverzorgers. Zo werd er al heel wat houtig erfgoed van de kettingzaag gevrijwaard en kunnen ze veelal nog jaren meegaan!

Deze steenuil weet houtig erfgoed wel te waarderen.

Inventariseren als eerste stap naar een betere bescherming.

Een deskundige boomverzorger aan het werk.

Fetisjbomen

Een fetisjboom is een boom, of uitzonderlijk een struik, waar een heilzame of genezende werking aan toebedeeld wordt. Er zijn nog maar weinig plaatsen waar deze verering vanuit een heidense overlevering bewaard is gebleven. Door het ophangen of vastnagelen van allerlei voorwerpen werd de ziekte van een persoon overgedragen op de boom. Aan een koortsboom bijvoorbeeld werd een stukje kledingstuk van de zieke opgehangen door familie of buren. Maar niemand mocht hiervan getuige zijn, dus werd het vaak 's nachts gedaan. Diegene die de lap stof achterliet mocht vooral ook niet omkijken bij het verlaten van de plek. En wie een lap stof (of ander voorwerp) wegneemt van een koortsboom heeft niet alleen het voorwerp mee, maar krijgt er ook de ziekte bovenop.
Nog altijd zijn er bomen te vinden waar lapjes stof aan worden gebonden, ondanks alle pogingen in het verleden om dit heidens gebruik te laten verdwijnen. Tegenwoordig worden niet alleen afgescheurde lapjes, maar ook bijvoorbeeld zakdoeken achtergelaten. Wat doet denken aan het kinderliedje "zakdoekje leggen, niemand zeggen...".

Welkomst- en kapellekesbomen

Welkomstbomen of 'wachters' aanplanten is een oeroud gebruik waarbij lindes werden geplaatst aan de toegang van een site of aan het 'hofgat' van het erf. Dat moest het kwade weg houden en de bezoeker zuiveren. Welkomstbomen staan vaak in paren, elk aan één zijde van de inkom aangeplant. Het is een gebruik dat teruggaat tot in de Keltische tijd en waarvan we nu nog altijd sporen in ons landschap terugvinden.
Bomen hadden een diepe spirituele betekenis voor de Kelten. Ze geloofden dat ze via bepaalde bomen met hun goden konden communiceren en gebruikten die bomen dan ook om hun goden te aanbidden. Tijdens de kerstening moesten die oude gebruiken liefst verdwijnen of op zijn minst vervangen worden door een Christelijke tegenhanger. Om dat nieuwe geloof makkelijker ingang te laten vinden werd vaak verder gebouwd op het oude. Zo werden Mariakapelletjes opgehangen in lindes, de boomsoort waar daarvoor tot de godin Freya gebeden werd. Kapelbomen, lindes bij kapellen of kapelletjes in lindes, vinden we ook nu nog dikwijls in ons landschap terug.

Hoekbomen

Hoekbomen werden door eigenaars aangeplant in de perceelshoeken van hun terrein. Nadat de landmeter de perceelsgrens had vastgelegd door het aanbrengen van een hoekpaal, durfde een hebberige buurman de grenspaal namelijk al wel eens in zijn voordeel te verplaatsten. Om dat te voorkomen bezegelde men het werk van de landmeter door het aanplanten van een hoekboom. Zo'n boom kon immers niet zomaar verplant worden zonder merkbare sporen op de boom na te laten. Het onrechtmatig verplaatsen of verwijderen van grenspalen en hoekbomen was in het verleden blijkbaar een geregeld voorkomende ‘ongewenste praktijk’ en werd zelfs in het strafrecht opgenomen. Ook nu nog lezen we in Artikel 545 van het Strafwetboek: "Met gevangenisstraf van acht dagen tot zes maanden en met geldboete van zesentwintig euro tot tweehonderd euro of met een van die straffen alleen wordt gestraft hij die geheel of ten dele grachten dempt, levende of dode hagen afhakt of uitrukt, landelijke of stedelijke afsluitingen, uit welke materialen ook gemaakt, vernielt; grenspalen, hoekbomen of andere bomen, geplant of erkend om de grenzen tussen verschillende erven te bepalen, verplaatst of verwijdert."